علی‌رغم تحقیقات و بررسی‌هایی که تیم پژوهشیِ خانه‌ی ترومپت ایران از آغاز به کار این نهاد تا امروز (دی ماه ۱۳۹۷) انجام داده، جز چند اسم، اطلاعات دقیقی تا قبل از دوره‌ی پهلوی دوم هنوز به دست نیامده است. این جستجوها با هدف یافتن نخستین ترومپت‌هایی که به ایران وارد شده‌اند یا نخستین معلمان ترومپتی که در ایران فعالیت داشته‌اند، به عمل آمد و ابتدا از هنرستان های موسیقی شروع شد. متأسفانه در این مراکز، اسناد گذشته، مدون و منظم نگهداری نشده و نمیشوند. در سوابق تالار وحدت (رودکی سابق) و چند تالار قدیمی دیگر نیز اطلاعات در خوری یافت نشد. اطلاعات محدودی که به دست آمده غالباً از آرشیو و کتابخانه‌ی موزه‌ی موسیقی جمع‌آوری شده‌اند.
افزایش مراودات ایرانیان با اروپاییان و فزونیِ آمد و شدِ اروپاییان به ایران در دوره‌ی قاجار و در کنار آن علاقه‌ی طبقه‌ی حاکمه در ایران به داشتن تشکیلات نظامی مدرن، طبعاً نخستین جرقه‌ها برای ورود سازهای غربی و به طریق اولی سازهای بادی برنجی به ایران بوده است. مقارن با اروپای قرن نوزدهم، در ایران نیز نخستین دسته‌های موزیک نظام شکل گرفتند. صداهای جدید و پوشش شکیل و منظم و برقِ سازهای فلزی به چشم حاکمان حاکمان قجری خوش آمد.
موسیقی نظامی ایران، از دوره‌ی صفوی تا زمان سلطنت ناصرالدین شاه، مانند موسیقی ملی و محلی وضعی نابسامان و صورتی سنتی و غیرعلمی داشته است. جهانگردانی که درآن دوره طولانی تاریخی به ایران سفر کرده بودند در سفرنامه‌های خود جسته و گریخته به موسیقی نظامی و سازهای معمول در تشکیلات نظامی ایران آن دوره نیز اشاره‌هایی کرده‌اند. در اینجا گفته یکی از ایران‌گردان را، درباره‌ی موسیقی در تشکیلات نظامی صفوی، به عنوان نمونه نقل می‌کنیم:
کِمپفِر، از سیاحتگرانی است که در قرن هفدهم میلادی و در دوره‌ی صفوی به ایران آمد. او موسیقی نظامی ایران را در ایجاد هیجان در جنگاوران و تحریک آنان به ستیز در جنگ ناتوان توصیف می‌کند. می‌نویسد: موزیکچیان نظامِ «علم هماهنگی را آن‌طور که گوش ما(یعنی اروپائیان) به آن عادت دارد، نیاموخته‌اند». کمپفر از کاربرد دو نوع شیپور در سپاه دوره صفوی یاد می‌کند. یک نوع «شیپورهای دسته بلند که به قسمتی باریک و یک نوع دیگر به قسمتی پهن که بوق‌های انگلیسی شباهت دارد ختم می‌شود». درباره‌ی صدای این دو شیپور می‌نویسد: با یکی ازین سازها «صدای گوشخراش خشنی ایجاد می‌کنند و با آن دیگری سروصدای زیر که به عرعر خر می‌نماید».
نخستین رد پاهای مشهود در شکل‌گیری رسته‌های موسیقی نظامی با سازبندی غربی را در زمان فتحعلی‌شاه قاجار می‌یابیم. گسترش روابط میان ایران و کشور‌های اروپایی در زمان فتحعلی‌شاه(پادشاهی از ۱۲۱۲ تا ۱۲۵۰ق) و تصمیم عباس‌میرزا(زندگی از ۱۲۰۲ تا ۱۲۴۹ق)، پسر فتحلی‌شاه به نوسازی قشون زیر فرمان خود برای مقابله با تهدید‌های روسیه تزاری، نخستین گام‌ها در بهره‌گیری از فرهنگ نظامی غرب در ایران بود. عباس‌میرزا آموزش عملی در نظام را با کمک افسران روسی فراری یا اسیر که ظاهرا از اوایل قرن هجدهم به ایران آمده بودند، آغاز کرد. بعد، نوسازی نظام را در رسته‌های توپخانه و پیاده‌نظام به آموزشوران فرانسوی و هیئت ژنرال گاردان که در ایران بودند، سپرد. ژنرال گاردان و افسران همراه او به سامان دادن قشون و آموزش سربازان پرداختند و در مدت اقامت خود در ایران چند دسته پیاده نظام منظم و کارآزموده همراه با دسته‌های موزیک تربیت کردند. پس از این هیئت فرانسوی، افسران نگلیسی و چند تن افسر فرانسوی دیگر از جمله گاسپار دروویل به آموزش رسته‌های نظامی و نظم‌بخشیدن به سپاه پرداختند.
نقاره‌چیان شترسوار
پس از مرگ فتحعلی‌شاه(۱۲۵۰ق/۱۸۳۵م)، سِر هنری لیندسی-بیتون انگلیسی ماموریت یافت که به فرماندهی یک هیئت نظامی انگلیسی، محمد میرزا پسر عباس میرزا را از تبریز به تهران ببرد تا بر تخت بنشیند. به لیندسی-بیتون ۲۸۰۰ لیره برای از نو برپا کردن کارخانه باروت‌سازی و ۴۰۰ لیره برای خرید سازهای موسیقی غربی نیز پرداختند. مبالغی که شاید از اولین وجوه پرداختی قاجاریان برای گسترش و ورود سازهای غربی در رسته‌های نظامی ایران باشد.
در دوره‌ی ناصری، چند تن معلم خارجی برای تدریس دروس مختلف در مدرسه دارالفنون که با ابتکار و همت میرزا تقی‌خان امیرکبیر در ۱۲۶۸ قمری بنیاد نهاده شده بود، استخدام کردند. پس از تشکیل شعبه موزیک در مدرسه دارالفنون در سال ۱۲۸۴ قمری، شرایط برای حضور مربیان موسیقی اروپایی در ایران، بیش از پیش فراهم شد. استادان فرانسوی‌ای چون«بوسکه» و«رویون» و پس از آنان نیز چند معلم از ایتالیا همچون «مارکو» از جمله‌ی نخستین تربیت‌کنندگان شعبه موزیک مدرسه دارالفنون بودند. کهولت سن، تاثیر عوامل سیاسی مختلف و نیز ناآگاهی و ناشایستگی برخی از نخستین تربیت‌کنندگان دارالفنون، آموزش موسیقی نظامی و اداره شعبه موزیک دارالفنون را به بابتیست لومر، افسر متخصص موسیقی نظامی فرانسه، سپرد. یک سال پس از آن، لومر سازماندهی دسته‌های موزیک نظامی ناصری و تربیت اعضای دسته موزیک دربار را هم برعهده گرفت. با ورود موسیو لومر به دارالفنون روند آموزش موسیقی شتاب بیشتری گرفت و لومر موفق به تربیت شاگردان زیادی از جمله نوازندگان سازهای بادی برنجی شد.
آلفرد ژان باتیست لومر
در باب موسیو لومر باید نوشت: به موجب آنکه بوسکه و رویون و پس از آن دو، مارکو در کار تعلیم موسیقی نظام به افراد و تربیت مربی برای دسته‌های موزیک در واحدهای قشون موفق نبودند، لذا ناصرالدین‌شاه موافقت کرد که افسری مطلع برای تدریس موسیقی، از فرانسه به ایران بیاید و در دارالفنون به تربیت مربی موسیقی نظام بپردازد. مارشال نیل وزیر جنگ دولت وقت فرانسه یکی از متخصصان موسیقی نظام فرانسه به نام لومر را برای این منظور انتخاب کرد. لومر در سال ۱۸۶۸ میلادی به ایران آمد و برای سروسامان دادن موسیقی نظام ایران و تربیت مربی موسیقی برای واحدهای قشون کار را آغاز کرد. لومر دو مشکل اساسی داشت یکی ندانستن زبان فارسی و دیگری محدودیت در ابزار و وسایل موسیقی غربی. نخستین کاری که کرد این بود که ابزار و سازهای موسیقی مورد نیازش را به فرانسه سفارش داد. میرزا‌علی‌اکبرخان، نقاش‌باشی و استاد زبان فرانسه و نقاشی دارالفنون نیز مترجمی او را قبول کرد. چندی بعد ابزار و وسایل موسیقی سفارش داده شده به دست لومر رسید. این اولین باری بود که به صورت گسترده سازها و تجهیزات موسیقی غربی در اختیار ایرانیان قرار می‌گرفت. تجهیزاتی که ضرورت وجود سازهای بادی برنجی همچون بوگل،ترومپت، کورنت و … در آن در جهت شکل‌گیری و تکمیل گروه‌های موسیقی نظامی بیش از دیگر سازها احساس می‌شد.
همچنان که کار موسیقی نظامی در تشکیلات نظامی نظم و ترتیب و انسجام می‌یافت و نظامیان بیشتری برای نواختن سازهای مختلف موسیقی آموزش می‌دیدند و به دسته‌های موزیک واحدهای نظامی فرستاده می‌شدند، بهره‌گیری از دسته‌های موسیقی نظام نیز گسترش می‌یافت. استفاده از موسیقی نظامی، به‌جز در حوزه‌های خاص نظامی و تشریفات رسمی و نظامی، صورت نمایشی و تفریحی و سرگرم‌کنندگی نیز پیدا کرده بود. شاه و شاهزادگان و رجال درباری و مملکتی دوره ناصری از دسته‌های موزیک نظامی تعلیم‌یافته و مجهز به سازهای غربی برای جلال و رونق بخشیدن به مراسم شادمانه یا غمگینانه خود استفاده فراوان می‌کردند. از این رو، موسیقی نظامی در زمان پادشاهی ناصرالدین‌شاه از حمایت مستقیم یا غیرمستقیم درباریان بهره‌مند بود. پیشرفت گروه‌های موزیک نظامی تا اواخر دوران ناصری به حدی رسید که تنها در بخش کوچکی از مراسم دربار نقاره‌چی‌های قدیمی حضور داشتند (مثلاً در مراسم تعزیه) و دسته‌های موزیک غربی جای گروه‌های گذشته را گرفتند.
در آخرین سال سلطنت مظفرالدین شاه قاجار نخستین ضبط از اجرای گروه‌های موسیقی نوپا توسط کمپانی گرامافون انجام شد. برخی از این نخستین ضبط‌ها در سال ۹۷ در قالب مجموعه‌ای با عنوان موسیقی نظامی در دوره‌ی قاجار منتشر گردید. در این ضبط‌ها می‌توان نخستین برداشت‌ها را از موسیقی ایرانی روی سازهای بادی برنجی رصد کرد. سازی که در این ضبط‌ها از آن یاد شده «بُلک» نامیده شده که به احتمال زیاد همان ساز بوگل بوده که از خانواده‌ی ترومپت‌های قدیمی وکورنت است.
نوازنده‌ی چیره دست این ساز در این ضبط‌ها «ابراهیم خان یاور» بوده است که در برخی اجراها تکنیک‌های موسیقی ایرانی از قبیل تکیه‌ها و نیز برخی فواصل مربوط به موسیقی ایرانی را به درستی و استادانه روی ساز برنجی پیاده کرده است.
با این مقدمه نتیجه می‌شود که نخستین ورود ترومپت به ایران از ناحیه‌ی موسیقی نظامی بوده است.
به دوره‌ی پهلوی می‌رسیم. مقطعی که تدریس سازهای غربی از مراکز نظامی به مؤسسات مختص موسیقی و به آموزش غیرنظامی نیز وارد می‌شود؛ اگرچه مدیران آن هنوز نظامی بودند. نخستین مؤسسه‌ی تدریس موسیقی کلاسیک غربی در ایران که از ابتدا وابسته به وزارت معارف در دوره‌ی پهلوی اول بود در سال ۱۳۱۳ در تهران افتتاح شد. این کنسرواتوار در میدان بهارستان قرار داشت و نخستین مدیر آن سرهنگ غلامحسین مین‌باشیان بود. مین باشیان در برلین ویولون آموخته بود و به دستور رضا شاه وظیفه داشت چند نوازنده‌ی باصلاحیت از آلمان و اروپای شرقی برای تدریس در کنسرواتوار تهران استخدام کند. در بین اسامی استادان انتخاب شده که تا پایان جنگ جهانی دوم نیز در ایران ماندند ترومپت‌نوازی اهل رومانی به نام «سُکُلوف» نیز دیده می شود که جالب توجه است. ارکستر سمفونیک تهران به صورت مدرن چهار سال بعد یعنی در سال ۱۳۱۷ تشکیل شد که طبعاً بخش بادی برنجی نیز در آن وجود داشته است.
این تصویری از سُکُلوف است در روز امتحان ساز در تالار هنرستان عالی موسیقی در کنار پرویز محمود مدیر وقت هنرستان که احتمالاً مربوط به سال ۱۳۲۶ است:
از میان هنرجویان ترومپت در آن دوره برخی اسامی را از میان عکس‌ها و اخبار مندرج در مجلات موسیقی دوره‌ی پهلوی می‌توان یافت.
دسترسی به منابع اطلاعاتی معتبر و تازه، خانه‌ی ترومپت ایران را برآن داشت تا با مراجعه به آرشیوهای موسیقی موجود، قدم در راه کنکاش بیشتر در زمینه تاریخچه ترومپت در ایران بگذارد. آرشیوهایی که هرکدام به‌زحمت دربردارنده اطلاعاتی چند در این زمینه بودند و جز چند نام موهوم و اندک صفحات موسیقی با مضامین گنگ و مجهول، محتوای دیگری در اختیار نداشتند. مجموعه تصاویر تاریخی جمع‌آوری شده در این آرشیوها، از جمله ارزشمند‌ترین مواردی بودند که در این مراجعات باآن‌ها روبه‌رو شدیم. عکس‌هایی با عناوین کوتاه دست‌نوشته شده در باب چگونگی حضور سازهای بادی برنجی در مراسم‌های مختلف آن دوران، که با بررسی تمامی آن‌ها در یک قاب نتیجه‌ای جز پررنگ‌تر شدن این حضور در ادوار مختلف تاریخ ایران نداشته است. حضوری که شاید پوشش شکیل و منظم و برقِ سازهای فلزی به چشم حاکمان ادوار مختلف از مهم‌ترین عوامل کاربرد هرچه بیشتر آن‌ها می‌گشت.
(بررسی‌ها و جستجوها درباره‌ی موضوعِ این صفحه ادامه دارد و نتایج به دست آمده به تدریج در این صفحه منتشر می‌شوند)
منابع:
- پژوهشی در موسیقی و سازهای موسیقی نظامی دوره قاجار علی بلوک‌باشی و یحیی شهیدی
- تاریخ موسیقی نظامی ایران از حسین‌علی ملاح
- نگاه به غرب بحثی در تاثیر موسیقی غرب بر موسیقی ایران محمدرضا درویشی
- تاریخ موسیقی ایران از حسن مشحون
- فصل‌نامه موسیقی ماهور شماره ۵۸-موسیقی نزد ایرانیان در ۱۸۸۵ میلادی ویکتور اَدوی‌یل ترجمه حسن‌علی ملاح
- فصل‌نامه موسیقی ماهور شماره ۶۱-اکودو پرس و آلفرد لومر: موزیک، تئاتر و فراماسونری ترجمه محسن محمدی
- فصل‌نامه موسیقی ماهور شماره ۷۲- سیر نفوذ موسیقی غرب به ایران در عصر قاجار ساسان فاطمی
- موسیقی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب تا انقلاب جمهوری اسلامی ایران امیر اشرف آریان‌پور